Chùa Keo có quy mô lớn, với kiến trúc độc đáo còn nguyên vẹn sau 400 năm. Chùa Keo Thái Bình được đánh giá là một trong những công trình chùa cổ đẹp nhất Việt Nam. Công trình hiện là điểm dừng chân thú vị với khách du lịch Thái Bình.
Ở xã Duy Nhất, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình có một ngôi chùa cổ. Ngôi chùa này vốn từ xưa ở ấp Keo (Giao Thuỷ), được xây cất từ đời nhà Lý, bên hữu ngạn hạ lưu sông Hồng.
Vào năm 1611, một trận lụt lớn gây sụp lở đất, chùa bị cuốn trôi, một phần dân cư chuyển sang bên kia sông, ấp Keo trở thành hai làng: Hành Cung và Dũng Nhuệ.
Làng Hành Cung ở phía hữu sông Hồng thuộc đất Nam Định, dã dựng lại chùa và vẫn gọi là chùa Keo Hành Thiện.
Chuyện xảy ra vào đầu thế kỷ 17.
Sau đây là phần kể lại của Thạch Phương, Lê Trung Vũ về lễ hội chùa Keo, được trích ra từ cuốn “60 lễ hội Truyền Thống Việt Nam”, của hai tác giả này.
“Hội chùa được miêu tả ở đây là hội chùa Keo thuộc tỉnh Thái Bình, chùa có tên chữ nho là Nghiêm Quang Tự, sau thành Thần Quang Tự và vẫn giữ tên này cho đến ngày nay.
Chùa Keo Thái Bình là một công trình kiến trúc đồ sộ, một danh thắng văn hoá – nghệ thuật hiếm thấy ở vùng châu thổ sông Hồng. Tất cả khu di tích gồm 17 công trình với 128 gian, chiếm 58.000m2 trên tổng số diện tích đất đai 108.000m2.
Từ dốc đê đi xuống, qua một sân cỏ rộng khách đến thăm chùa Keo Thái Bình sẽ được chiêm ngưỡng toàn bộ công trình kiến trúc cổ truyền danh tiếng: tam quan ngoại, tam quan nội, chùa Hộ, chùa Phật, ngôi Tam bảo, bốn toà đền Thánh, 66 gian hành lang hai bên tả vu, hữu vu và kết thúc bằng một gác chuông 3 tầng, một kiệt tác về cấu trúc gỗ tài tình, sự đồ sộ của hình khối, sự phong phú, hài hoà của nhịp điệu và chi tiết.
Chùa Keo Thái Bình còn là một trong những chùa có tượng phật đầy đủ nhất. Đến đây, người xem có cảm giác như đang vào một bảo tàng mỹ thuật về tượng Phật.
Chùa gắn liền với sự tích thiền sư Không Lộ. Ông là người làng Giao Thuỷ, tổ tiên vốn làm nghề chài lưới. Đến đời ông, mới bỏ nghề ấy đi tu. Ông có chí hướng đạo thiền, là thế hệ thứ chín dòng Thiền Quang Bích. Ông giỏi Phật pháp, lại gỏi cả pháp thuật, có công chữa bệnh cho vua Lý nên được phong làm quốc sư.
Chùa Keo Thái Bình thờ cúng theo mô hình tiền Phật, hậu Thánh. Hang năm, làng Keo mở hội chùa 2 lần: Hội xuân vào tháng giêng và hội thu vào tháng 9.
Khi bước vào bên trong chùa keo Thái Bình, du khách sẽ thấy gian Tiền đường lợp mái ngói, được nâng đỡ bởi những cột gỗ lim lớn chắc chắn. Phía trước tiền đường là thảm cỏ xanh mướt, cạnh là những hàng cau cảnh nhỏ được chăm sóc cẩn thận. Dọc hai bên hành lang là hai bia đá cổ có ghi lại quá trình xây dựng của chùa Keo.
Đi đến gác chuông chùa Keo, bạn sẽ thấy bộ gác với bộ mái kết cấu gần 100 đàn đầu voi là viên ngọc quý trong gia tài kiến trúc Việt Nam. Bộ cánh cửa chạm rồng, với những đường nét chạm khắc tinh tế.
Hàng năm, tại chùa Keo Thái Bình có 2 kỳ hội: hội xuân và hội thu.
Hội xuân diễn ra vào ngày 4 tháng giêng có nhiều trò chơi thú vị như bắt vịt, ném pháo, nấu cơm… Hội thu diễn ra vào ngày 13, 14, 15 tháng 9 âm lịch, mang đậm tính chất lịch sử, thể hiện lại cuộc đời và công lao của Thiền Sư Không Lộ. Tại lễ hội mùa thu diễn ra các nghi lễ, tế, rước kiệu, bên cạnh đó còn có những cuộc thi bơi trải trên sông, nghi thức bơi trải cạn chầu thánh và mùa ếch vồ.
Công trình chùa keo Thái Bình, với những kiến trúc đặc sắc, có gía trị về văn hoá, lịch sử, khoa học cao và được nhà nước xếp hạng di tích, chùa keo được đánh giá là một trong những ngôi cổ tự đẹp nhất nước Việt Nam, là điểm nhấn cho du khách du lịch Thái Bình, khám phá nền văn hoá cổ xưa.
