Thành cổ Nghị Lang là một công trình kiến trúc độc đáo được xây dựng vào thời nhà Mạc trong những năm 1527 – 1533. Thành toạ lạc tại trung tâm phố Ràng, huyện Bảo Yên, là một trung tâm kinh tế, chính trị lớn của cả vùng sông Chảy vào đầu thế kỷ 16, nay còn nhiều dấu tích.
Phía Đông là sông Chảy, một chiến hào tự nhiên nước cuồn cuộn chảy xiết, từ ngọi lự đến ngòi Ràng là những đoạn luỹ cổ, tre ken dày. Bên kia sông Chảy là bãi soi Bầu. Bầu là từ Việt cổ, có nghĩa là bề trên, chỉ anh em Vũ Văn Uyên và vũ Văn Mật.
Tương truyền bãi soi Bầu là bến thuyền, là căn cứ thuỷ quân của các nhà Bầu. Ở đó có đồi khao quân. phía Bắc thành, một bên dựa vào núi cao hiểm trở, chân núi là ngòi Ràng, một con suối rộng từ 6 đến 8m dùng làm chiến hào che chở. Ngang bờ chiến hào, các chúa Bầu cho trồng tre dày đặc làm luỹ, theo hình tam giác, ken chặt bờ thành. Phía Nam và Tây thành đều dựa vào các dãy núi cao.
Trong thành có lầu chỉ huy, có xưởng rèn vũ khí, sản xuất gạch ngói, trại lính và hệ thống chợ, trường học. Thành còn có ngôi chùa Phúc Khánh quy mô nhất vùng. Chùa này nằm trên một ngọn đồi. Hiện nay nền ngôi chùa vẫn còn với nhiều tảng đá kê cột chùa. Ở đây còn lưu giữ một bia đá lớn hình chữ nhật khổ 33cm x 55cm, có con rùa đá đội bia. Trên bia nổi bật hàng chữ “Phúc Khánh Tự”.
Phía Tây Bắc thành cổ Nghị Lang có hệ thống hồ sen du ngoạn của chùa Bầu với phong cảnh “sơn thuỷ hữu tình” khá đẹp. Cạnh hồ là quần thể các lò gốm, lò gạch cổ. Suốt trên vạt đồi rộng hàng ngàn mét vuông còn ngổn ngang các hiện vật gốm cổ, nhiều nhất là ngói cổ thời Lê Trung Hưng.
Ở hang Cạm Véo, một điểm chốt tiền tiêu phía Tây thành, người ta tìm thấy một khẩu súng lệnh bằng đồng dài 40cm, đường kính 12cm, trên thân súng còn khắc hai hàng chữ “Nghị Lang Thủ Ngự”. Đây là khẩu súng lệnh mang số hiệu 29 của vị thủ lĩnh đơn vị bảo vệ thành Nghị Lang.
Sách “Đại nam nhất thống chí” ở mục cổ tích có ghi: “thành chúa Bầu cây cối xanh tốt, những đêm thanh vắng, người địa phương thường nghe tiếng trống chiêng và ngọn lửa lúc sáng lúc tối.”
Lịch sử đã sang trang, nhưng dấu tích oanh liệt hùng cứ một phương chống nhà Mạc, bảo vệ biên cương của các chúa Bầu vẫn luôn in đậm trong lòng người dân đất Việt, là một công trình di tích lịch sử có ý nghĩa, có dịp du lịch Lào Cai, bạn hãy tìm hiểu thêm.
