Chùa Thầy còn được gọi là Thiên Phúc Tự, nằm ở chân núi Sài Sơn, xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, cách trung tâm thủ đô Hà Nội 30 km về phía Tây Nam.
Chùa được xây dựng vào thời Lý Nhân Tông (1072 – 1127), lưu dấu tu hành của một vị cao tăng là Thiền Sư Từ Đạo Hạnh. Thiền sư có công dạy học, hái thuốc chữa bệnh giúp dân, tổ chức cho dân đá cầu, đánh vật, múa rối nước…. Nhân dân cảm phục Từ Đạo Hạnh và đã gọi ông bằng cái tên thân mật và tôn kính là “Thầy”. Từ đó chùa có tên là chùa Thầy, ngọn núi và làng quê tu hành của từ Đạo Hạnh cũng được gọi là núi Thầy, làng Thầy.
Quanh chùa có một vẻ đẹp thanh tịnh, những giá trị lịch sử, văn hoá tạo nên sức du lịch hấp dẫn. Trên khung cảnh núi non hùng vĩ của Sài Sơn, chùa hiện ra trong sự yên tĩnh, dưới màn sương mờ ảo của dòng người lễ chùa tấp nập.
Trước chùa có một hồ nước rộng gọi là Long Trì (Ao Rồng). Giữa hồ có nhà Thuỷ Đình là nơi biểu diễn múa rối nướ trong ngày hội mùng bảy tháng ba âm lịch.
Hai bên chùa có hai chiếc cầu, mái lợp theo kiểu “Thượng gia hạ kiều” (trên là nhà, dưới là cầu). Bên tái là Nhật Tiên Kiều thông ra đền Tam Phủ trên một đảo nhỏ giữa ao Rồng. Bên phải là Nguyệt Tiên Kiều bắc qua ao lên núi Thầy. hai bên cầu này do Phùng Khắc Khoan xuất tiền công đức xây dựng vào năm 1602.
Chùa Thầy làm theo hình chữ tam, gồm chùa Hạ, chùa Trung và chùa Thượng chạy song song. ngôi bảo điện trên chùa Thượng rất đồ sộ, hệ thống mái, các vỉ kèo nặng hơn chục tấn mà chỉ có 36 lỗ đục, còn lại là chồng diêm, chồng dấu nhưng rất vững chắc.
Ở chàu Thượng có bệ đá trăm hoa (bách Hoa Đài) tạc từ thời Trần, trên để hòm sắc Lịch triều tôn phong của Thiên sư Từ Đạo Hạnh. Phía dưới là tượng Thiền sư nhập định trên toà sen vàng. Gian bên trái thờ tượng toàn thân từ Đạo Hạnh bằng gỗ đặt trong khám.
Gian bên phải là tượng Lý Thần Tông (Hậu thân của Từ Đạo Hạnh) đặt trên ngai vàng, niên đại Thái Hoà (1499) thờ Lê Nhân Tông. Niên hiệu Vĩnh Thuận (1735 – 1740) vua Lý Ý Tông cho tạc thêm 2 tượng: Vua Chiêm (người phỗng) và đôi phượng hoàng gỗ đặt trước tượng vua, vì nhà vua cho rằng tiền thân của vua Lý Thần Tông cũng tức là Thiền Sư Từ Đạo Hạnh chùa Trung là Đại Hùng bảo điện thờ Tam Bảo.
Chùa Hạ dùng làm nơi lễ bái, giảng đạo.
Chùa Thầy lợp bằng thứ ngói cổ mũi hài của chùa Tây Phương, được đưa về chùa Thầy trên đoạn đường 15km bằng cách truyền tay theo kiểu nối dây, chỉ trong một ngày là xong.
Núi Thầy như một hòn non bộ khổng lồ giữa vùng đồng bằng. Trên núi có chùa Cao (Hiển Thuỵ Am) với hang Thánh Hoá, là nơi Thiền sư Từ Đạo Hạnh giải thi (trút xác). Trong hang có những vết lõm ở vách đá, tương truyền là vết chân, vết tay của Từ Đạo Hạnh tì vào lúc trút xác.
Trên đỉnh núi Thầy có chợ trời: “Buổi sớm mưa tan, trưa nắng giãi, ban chiều mây họp, tối trăng chơi”. Trên núi có hang Cắc ớ, là nơi tuẫn tiết của nghĩa quân họ Lã sau lần chống giặc ngoại xâm thất bại, có đền thượng thờ Văn Xương Đế Quân, nơi tập họp của Đông Kinh Nghĩa Thục. Có chùa Một Mái tựa vào vách núi, nơi đây những ngày đầu cuộc kháng chiến chống Pháp, chủ tịch Hồ Chí Minh đã về ở và làm việc.
Trên núi Thầy còn có hang gió, thêm đá Thái Lão, đền kỷ niệm Phan Huy Chú – Nhà bác họ người làng Thầy đã viết bộ “Lịch triều hiến chương loại chí”, một tác phẩm bách khoa cổ vĩ đại.
Chùa Thầy là một quần thể thắng cảnh, di tích lớn, một trung tâm phật giáo có một vẻ đẹp độc đáo của cố thi sỹ Xuân Diệu đã nhận xét: ” Đây là cái đẹp độc đáo của một vùng bán sơn địa tưởng chừng như cái gân guốc của núi Tản Viên theo mạch mà về núi Thầy”.
Một khi đi đến chùa Thầy những dịp lễ hội vào ngày mùng 5 – 7/3 âm lịch, du khách sẽ có dịp hoà mình vào không khí sôi động, dòng người dâng hương, khấn phật, cầu duyên, vãn cảnh, tạo nên một ngày lễ hội đông vui giữa chốn thanh bình. Chùa Thầy còn nhiều điều bí đang chờ du khách đến khám phá, khi có dịp du lịch tại Hà Nội bạn có thể tìm hiểu thêm.
